Po qe se do të duhej të shprehej me një konsideratë klasike, përkufizimi duhet të jetë i tillë që t’i përmbledhë elementët e vet dhe t’i përjashtojë elementët e huaj. Sipas kësaj, për të arritur në një përkufizim të përkryer të botëkuptimit islam, para së gjithash duhet njohur se cilat janë veçoritë që e dallojnë dhe e diferencojnë, që e bëjnë atë të ndryshme nga botëkuptimet e tjera. Sipas opinionit tonë, Islami ka dy cilësi themelore që nuk ndodhen në botëkuptimet e tjera, që sigurojnë epërsinë dhe privilegjshmërinë e tij ndaj tyre. Ato janë: hyjniteti dhe dualizmi.

HYJNITETI

Për sa i përket burimit dhe prejardhjes, botëkuptimi islam është hyjnor. Eshtë për këtë arsye që, në shumë kontekste, kur flitet për Zotin, cilësohet si Ligjvënësi i Madh. Ky është një atribut që përdoret posaçërisht kur bëhet e domosdoshme për ta sqaruar pikën sipas së cilës, të vërtetat ligjore-kanunorejanë parashtrime hyjnore. Shárí do të thotë Ligjvënës (i ligjeve dhe rregullave kanunore, sheriatit).

Termi muhammedanizëm që e përdorin shpesh për ta shprehur Islamin studiuesit perëndimorë të cilët nuk kanë arritur dot ta njohin me kompetencë frymën e Islamit ose që, duke e përdorur këtë term, ndjekin synime thjeshtëzuese të çështjes, nuk ka asnjë lidhje me të vërtetën, me atë të vërtetë, sipas së cilës, në konkluzionet sendërtuese të përmbajtjes madhore të botëkuptimit islam nuk mund të përfytyrohet ndonjë çfarëdo ndërhyrje as e vetë Profetit Muhammed (a.s.)! Kështu, evenimentet e Traditës Profetike të njohur me termin Sunnet, janë kritikë dhe shtjellim Personalisht Profeti, madje, është thjesht një kumtues të cilit nuk i njihet asnjë kompetencë në parashtrimin dhe vënien e konkluzioneve të legjislacionit kanunor hyjnor!

Sipas kësaj, edhe ajo çka mund të thuhet për muxhtehidët ose ideatorët është e të njëjtit entitet me kusht që të mbetet nën kritikën dhe shtjellimin e bërë nga Profeti (a.s.). Ato që janë kryer në këtë drejtim, ndoshta përbëhen prej reflektimit drejt e saktë në detaje i konkluzioneve të përgjithshme me qëllim për t’i sjellë në gjendje specifike, ndërkaq që kjo veprimtari s’është “punë qejfi”, domethënë diçka që secili mund ta bëjë si të dojë, por që realizohet duke u mbrojtur me ndjeshmëri kriteret juridike dhe shkencore. Kurse metoda në këtë veprimtari është kazuistike.

Siç do të duket më tej gjatë shpjegimit të “Parimit të Drejtësisë”, juristët islamë kanë nxjerrë konkluzione të veçanta për çdo veprimtari jetësore duke mbajtur parasysh të gjitha mundësitë. Për sa i përket arritjes së drejtësisë, kjo mënyrë veprimi është më me vend në krahasim me mbushjen brenda një rregulli të vënë si konkluzion i përgjithshëm, të ngjarjeve të pafundme të cilat paraqesin, secila më vete, pak a shumë ndryshim nga njëra-tjetra. Ndërkaq, po qe se me aspektin e saj që siguron zhvillimin në gjerësi të konkluzioneve juridike, kjo mënyrë veprimi ia bën të vështirë zbatuesit të drejtësisë manipulimin e konkluzioneve në fjalë, Islami ka bërë një kompensim duke ia dhënë kompetencën e përcaktimit të konkluzionit jo gjykatësit (kadiut) i cili gjykon konfliktin juridik, por myftiut, i cili është shkencëtar i së drejtës. 

Mes botëkuptimeve të ndryshme, Islami është i vetëm për sa i përket faktit se përmban cilësinë e prejardhjes hyjnore. Kjo është një specifikë e Islamit e cila e dallon atë nga fetë e tjera. Sipas nesh, kjo është cilësia dalluese numër një e botëkuptimit islam.

Sipas cilësisë së tij më themelore, botëkuptimi islam është hyjnor, sepse burimi i tij është Kur’ani i Shenjtë i zbritur nga Allahu, Zoti i Gjithësisë, zotëruesi i dijes universale. Ndërkaq, nuk ekziston asnjë mundësi qoftë edhe për të dyshuar sadopak e për t’u lëkundur në specifikën se Kur’ani është fjala e Allahut! Le të parashtrojmë disa argumente racionale të kësaj:

Kombet, për të treguar nivelin ku kanë arritur në shkencat e natyrës, mbledhin dijetarët më të çmuar të vendit dhe përgatisin një enciklopedi. Dhe me këtë pothuajse lavdërohen e mbahen më të madh para gjithë botës. Ndërkaq, në këto vende të cilat nuk evidentohen me enciklopedi të përkthyera siç ndodh me ne, enciklopeditë që pasqyrojnë zhvillimin shkencor më të fundit, nxjerrin çdo vit një vëllim shtesë me qëllim që, me anë të zbulimeve shkencore të mëvonshme (më saktë, pas botimit më të fundit), të sigurojnë bashkëvajtjen dhe koherencën e asaj enciklopedie me studimet shkencore në zhvillim të pandërprerë. Kështu që, kur shqyrtohen vëllimet shtesë, vihet re se, në shumicën e rasteve, një pjesë e thënieve të mëparshme korrigjohen sipas ndryshimit që kanë pësuar pas zbulimeve të reja.

Në këtë mënyrë, ndërsa edhe të vërtetat shkencore themelore, madje, të pasqyruara në një enciklopedi të kompiluar nga shkencëtarët më të shquar, korrigjohen me anë të vëllimeve të botuara vit për vit, ka katërmbëdhjetë shekuj që Kur’ani vazhdon të gjejë mbështetje të vazhdueshme për sa u përket të vërtetave shkencore në fjalë që prek, pa pësuar asnjë lloj korrigjimi ose, më saktë, pa u vënë ballëpërballë me ndonjë nevojë korrigjimi! Për më tepër, kontradikta e herëpashershme e Kur’anit me një sërë të vërtetash shkencore të pranuara si të padiskutueshme në një moment të caktuar, më vonë, në sajë të zbulimeve të reja shkencore që i kanë hedhur poshtë ato “të vërteta të padiskutueshme”, është kuptuar dhe pranuar nga shkencëtarët si një eveniment që i ka dhënë të drejtë Kur’anit.

Një shembull tipik i kësaj është përshkrimi i diellit në suren Jasin si “limustakarrin” me anë të parashtesës cilësuese “l” te paskajorja “mustekarr”. Këtu, “li” ka kuptimin “ilá”. Dhe kjo nxjerr në shesh të vërtetën se dielli ndodhet në gjendje lëvizjeje. Mirëpo kjo ishte në kundërshtim me pikëpamjen e pranuar dikur se dielli ishte i palëvizshëm, kurse të gjithë planetet rrotulloheshin rreth tij. Vetëm më vonë, kur u bë i qartë gabimi i kësaj pikëpamjeje, u mbështet pikëpamja e Kur’anit e cila i atribuonte diellit lëvizje. Kjo është edhe pikëpamja që pranohet sot nga të gjithë. Sipas shkencës astronomike të ditëve të sotme, dielli lëviz sipas një vije drejtvizore duke u ftohur gjithnjë e më shumë. Kur të arrijë në pikën e quajtur “Solar Apeks”, kjo ftohje do të ketë arritur kufirin e fundit dhe do të copëtohet e thërrmohet me një proces fizik që i ngjan copëtimit dhe thërrmimit të copave të prushta të konsumuara të qymyrgurit pas nxjerrjes nga soba. Mbi këtë të vërtetë është aluduar në Kur’an qysh një mijë e katërqind vjet më parë me anë të shprehjes “izeshshemsul kuvvirat” (kur dielli do të copëtohet e thërrmohet). Shkaku që lëvizja e diellit nuk u kuptua dot gjer vonë, ka të bëjë me njohjen e tërë sistemit diellor, sepse, për ta kuptuar dhe dalluar lëvizjen e diçkaje, duhet të ekzistojë mundësia e krahasimit me palëvizshmërinë e diçkaje tjetër brenda të njëjtit sistem referimi.

Nga ana tjetër, për lëvizjen e diellit, Profeti (a.s.) ka thënë: “mustekarruhá tahte’l-arsh”, domethënë, “vendi ku do të përfundojë ai, është nën arsh”.

Në Kur’anin e Shenjtë ka edhe shumë deklarata mbi të ardhmen, të cilat, kur ka ardhur koha, janë vërtetuar po ashtu siç janë deklaruar. Le të paraqesim një shembull mbi këtë. 

Në periudhën medinase të Profetit (a.s.), u zhvillua një betejë mes bizantinëve dhe iranianëve dhe ushtria bizantine u mund. Profetin e dëshpëruar për fitoren e zjarradhuruesve iranianë ndaj bizantinëve krishterë, ndjekës të Librit, Kur’ani i Shenjtë e ngushëllonte kështu:

“Elif, Lam, Mim. Romakët u mundën në një vend të afërt. Por, pas kësaj humbjeje, ata do të dalin fitimtarë; brenda pak vitesh…”

Pa kaluar shumë, paralajmërimi i gëzueshëm i dhënë me ajetin kur’anor, u realizua identikisht. Betejën tjetër e fitoi Bizanti. Madje, Hz. Ebu Bekri fitoi njëqind deve për një bast që pati vënë më parë për fitoren e bizantinëve!

Kurse mes mrekullive të Profetit, ka shumë shembuj njoftimesh të së fshehtës ose të së ardhmes. 

Kur Hz. Abbasi (i cili ende s’ishte bërë musliman – M.H.) u zu rob, Profeti i tha:

“Jep shpërblim dhe shpëtoje jetën! Ti je i pasur!”

“Unë s’kam pasuri!” – Ia ktheu Hz. Abbasi. Atëherë, Profeti i tha kështu:

“Ku e ke pasurinë që ia le Ummul Fadlit? Në atë çast s’kishe asnjeri me vete. Ti the: “Kaq pjesë t’i mbeten Fadlit dhe kaq pjesë, Abdullait!”

Atëherë, Hz. Abbasi i deklaroi kështu Profetit (a.s.):

“Betohem në Allahun i cili të ka dërguar ty me të Vërtetën, se këtë s’e ka ditur askush veç meje! Sigurisht, ti je Resuli, i Dërguari i Allahut!”

Dhe e pranoi Islamin!

Shahu i Iranit, Husrev Perviz, e grisi dhe e hodhi letrën që ia kishte dërguar Profeti. Ai i shkroi një letër urdhëruese Bazanit, guvernatorit të Jemenit, që varej prej tij:

“Ma dërgo atë njeriun i cili pretendon për profetësi andej, nga anët e Hixhazit!”

Dhe Bazani i shkroi një letër Profetit duke e urdhëruar: “Të shkosh menjëherë te Kisra!” Letrën e dërgoi në Medinë me dy korrierë të ngarkuar me detyrë. Sipas revelacionit hyjnor që sapo i kishte ardhur, Profeti i njoftoi nëpunësit e Bazanit se, atë natë, Pervizin e kishte vrarë i biri, Shiruje! Pasi nëpunësit u kthyen, ia treguan Bazanit njoftimin e Profetit dhe, ndërkaq, atyre u arriti lajmi i vrasjes në fjalë, Bazani së bashku me të gjithë të vetët deklaruan besimin!”

Profeti (a.s.) e pati paralajmëruar Ammar bin Jasirin:

“Ty do të të vrasë një fraksion deviator dhe, pas goditjes vrasëse, do të të jepet qumësht!..”

Me të vërtetë, pas vdekjes së Profetit, në betejën e Siffinit, tek luftonte në radhët e Hz. Aliut, Ammar bin Jasiri u plagos. Ai i kërkoi ujë skllavit të vet dhe skllavi i çoi një gotë me qumësht. Ammari pa gotën, bëri tekbir dhe tha:

“Doli fjala jote, o i Dërguari i Allahut!”

Dhe në çast dha shpirt!

Profeti (a.s.) e dorëzoi shpirtin kur sëmundja iu rëndua.

Dhe kur iu rëndua sëmundja, Profeti (a.s.) i tha së bijës, të bekuarës Fatime Zehra:

“Nga shtëpia ime, ti do të jesh e para që do të vish tek unë!”

Hz. Fatime jetoi vetëm gjashtë muaj pasi i ati, Profeti (a.s.), ndërroi jetë!

Sikur të vërtetat që mbështesin faktin që Kur’ani i Shenjtë është produkt revelacioni hyjnor dhe një burim i pashtershëm mrekullish, si dhe mrekullitë e Profetit (a.s.) të merren e të shkruhen, zënë vëllime të tëra dhe nuk mbarohen! Dhe janë shkruar!..

Veçanërisht shkaku që themi për Kur’anin “burim i pashtershëm mrekullish”, është se, sa më shumë që të përparojnë shkencat dhe, posaçërisht, sa më shumë që të zhvillohen e zgjerohen njohuritë mbi kufijtë e Universit, shumohen edhe mrekullitë e Kur’anit që mundemi t’i njohim. Le të prekim edhe nja-dy të tjera prej tyre vetëm sa për të dhënë një ide.

Në Kur’anin e Shenjtë të zbritur një mijë e katërqind vjet më parë, me anë të ajetit në vijim është deklaruar haptazi se Universi është në zgjerim të vazhdueshëm:

“Dhe e ngritëm Universin (Qiellin) me fuqinë tonë dhe, pa dyshim, jemi duke e zgjeruar atë!”

Në fillim brenda mendimit filozofik, më pas, në fizikën si shkencë më vete, njerëzimi kërkoi të mësonte nëse Universi ishte i kufizuar apo i pakufizuar dhe, si përfundim, mendjet më të shquara të historisë njerëzore nuk arritën të binin në marrëveshje mbi këtë çështje, sepse njëra palë konkludonte se Universi ishte i pakufizuar dhe i pafund, kurse pala tjetër konkludonte se ishte i kufizuar. Kurse Kur’ani ka bërë fjalë për Universin dinamik në një proces zgjerimi të vazhdueshëm.

Në krye të shek. XX, Edwin Hubble, si rezultat i vëzhgimeve të bëra prej tij me anë të teleskopëve me teknologji të zhvilluar, vuri re se konstelacionet yjore largoheshin me shpejtësi nga njëri-tjetri dhe, kështu, arriti në të vërtetën e një Universi dinamik në zgjerim e sipër. Më pas, fizikani rus, Aleksandre Friedmann, duke u nisur nga formula e energjisë E=mc² e Ajnshtajnit (Einstein, 1879-1955), e mbështeti këtë zbulim të Edwin Hubbles. Ndërkaq, është prifti dhe shkencëtari belgjian Georges Lemaitre i cili ka parashtruar në mënyrë që të mos e kundërshtojë dot askush, idenë se Universi e ka zanafillën tek një atom i vetëm i cili është zgjeruar vazhdimisht dhe se ky zgjerim vazhdon ende. Edhe Ajnshtajni i cili e kundërshtoi në fillim këtë zbulim të Georges Lemaitres, më pas, duke e pohuar se ishte gënjyer, e pranoi përfundimin dhe konkluzionin ku kishte arritur ai!

Tani, kjo pikëpamje e mbështetur, tashmë, me vëzhgime dhe eksperimente, është një e vërtetë shkencore mbi të cilën njerëzimi është i një mendjeje! Ndërkaq, a nuk do të duhej që, për ta zbuluar dhe njohur këtë të vërtetë në mungesë të revelacionit hyjnor, Profetit Muhammed do t’i duheshin teleskopë të nivelit të sotëm? Niveli shkencor i periudhës kur jetoi ai dhe pamundësia e njohjes së kësaj të vërtete, a nuk tregojnë se Kur’ani është me burim hyjnor?

Le të japim edhe një shembull tjetër, si të jepnim një pikë ujë nga oqeani, mbi këtë të vërtetë. Në Kur’anin e Shenjtë thuhet:

“Jo! Betohem në vendin ku bien yjet! Sikur ta dinit, ky është me të vërtetë një betim i madh!”

Në astronominë e sotme është një e vërtetë e njohur ekzistenca e vrimave të zeza ku bien e humbin yjet. Me ç’teleskop, vallë, i pati parë Profeti këto vrima që nuk shihen me sy të lirë dhe, pastaj, e pati thënë këtë fjalë nga vetvetja?

Po kështu, në një ajet tjetër thuhet:

“Eshtë Ai që i ka krijuar shtatë qiejt (në formë shtresash) në përputhje me njëri-tjetrin. Ti nuk mund të shohësh asnjë çrregullim në atë që krijon Mëshiruesi. Ktheji sytë dhe shih: ç’kundërshti mund të gjesh?”

Edhe kjo e vërtetë është një specifikë e mbështetur sot nga astronomia. Kur’ani i Shenjtë e prek këtë të vërtetë në ajetin 13 të sures Talak. 

Shtresa atmosferike më e afërt me tokën është troposfera. Trashësia e saj nga ekuatori është 12 km., kurse nga polet, 6 km. Dukuritë meteorologjike zhvillohen në pjesën më të ulët prej 3-4 km. të kësaj shtrese.

Shtresa e dytë është ozonosfera. Edhe kjo njihet si shtresë ozoni. Gjithashtu, dihet se kjo shtresë thith rrezet ultraviolet të diellit, rreze që kanë efekt vdekjeprurës mbi gjallesat.

Shtresa e tretë e atmosferës është stratosfera. Kjo shtresë ndodhet rreth 50 km. lart nga toka. Pastaj vijnë mezosfera, termosfera dhe jonosfera. Jonosfera e cila bën punën e një pasqyre që reflekton në tokë valët elektromagnetike që vijnë nga toka, bën të mundur ndërlidhjen radiofonike në tokë. Shtresa e shtatë është ekzosfera. Ajo është rreth 10.000 km. lart nga toka. Aty, për shkak të dendësisë shumë të ulët, gazet ndahen në jone.

Aspekti shumë interesant i kësaj çështjeje është se, në Kur’an, emërtimi “shtatë qiej” përmendet shtatë herë.

Tani, ata që pretendojnë se Kur’ani i Shenjtë nuk është produkt revelacioni hyjnor, a nuk janë të detyruar të sjellin një shpjegim se si mundi t’i dinte këto të vërteta një profet i paarsimuar katërmbëdhjetë shekuj më parë?

Në Kur’anin e Shenjtë, pasi bëhet e ditur se njerëzit do të ringjallen për të dhënë llogari, thuhet:

“Po, Ne kemi fuqi për t’i rregulluar përsëpari edhe majat e gishtave!”

Në vështrim të parë, kjo mund të duket si alogjizëm për sa i përket shprehjes. Mirëpo fakti që konfiguracioni i vijave të majave të gishtave është i ndryshëm te çdo njeri dhe vlen pothuaj si kartë identiteti, është parashtruar për herë të parë vetëm në vitin 1856 nga shkencëtari anglez Genn Ginsen.

“Maja e gishtit është një kartë identiteti e tillë që ndryshon edhe mes binjakëve të së njëjtës vezë! Kjo kartë identiteti kurrsesi s’pranon falsitet. Ajo e hedh nënshkrimin tonë mbi shumë sende ku prekim, në atë mënyrë që s’pranon asnjë falsifikim. Dhe askush nuk mundet të na e imitojë këtë nënshkrim. Nuk mund të bëhet fjalë as për imitimin, as për mohimin e këtij nënshkrimit tonë. Gjatë gjithë jetës e bartim me vete pa e humbur kurrë vulën tonë. Të gjithë faktorët, nga djegiet, te plagosjet e lëkurës së sipërme e gjer te plakja dhe ndryshimi i formës së trupit tonë, nuk e prishin dot origjinalin e vulës sonë. Ç’fuqi të madhe zotëron Krijuesi ynë që i skalit si vulë në një sipërfaqe prej dy centimetrash katrore miliarda figura në formë vijash të pashlyeshme!”

Le ta mbyllim këtë diskutim me një shembull të fundit. 

Zoti i Madhnueshëm deklaron se “hekuri është zbritur mbi botën tonë”. Sipas shkencave natyrore të sotme, as nxehtësia e çastit të parë të formimit të tokës s’ka qenë e mjaftueshme për formimin e hekurit. Madje as dielli dhe yjet e ngjashëm me të nuk e zotërojnë nxehtësinë e mjaftueshme për këtë. Prandaj mund të thuhet se hekuri është zbritur nga jashtë jo vetëm mbi tokën tonë, por mbi të gjithë sistemin diellor!

Vlera numerike shkronjore e hekurit është 26. Kjo është vlera shkronjore e emrit “hadid” (hekur) në arabishte. Eshtë për t’u çuditur që edhe pesha atomike e hekurit është 26! Për më tepër, po qe se në suren kur’anore “Hadid”, edhe Besmele-ja në krye të sures llogaritet si ajet, del se ajeti ku përmendet hekuri, është ajeti 26!

Shembuj të tillë mund të jepen shumë. Por specifika që ne dëshirojmë ta shprehim këtu, është fakti cilësor që çdo zbulim i ri qysh katërmbëdhjetë shekuj e këtej, e ka mbështetur Kur’anin. Ato çka përmenden këtu janë vetëm disa nga të vërtetat të cilat vënë në shesh në mënyrë të pakundërshtueshme se ky libër i madh i ofruar njerëzimit nëpërmjet një profeti pa shkrim e këndim, është me burim hyjnor!

Dijetari pakistanez Vahiduddin Han i cili, me anë të veprës së vet erudite, “Islami sfidon”, provon se të vërtetat e shkencave natyrore që prek Kur’ani, janë mbështetur me shpikjet dhe zbulimet e realizuara qysh prej asaj dite, thotë kështu:

“…Ne besojmë se, ashtu si Kur’ani i Shenjtë, edhe Tevrati me Ungjillin janë libra hyjnorë. Prandaj në këta dy libra ka citime nga dituritë fetare. Mirëpo, ç’e do se ekzemplarët dhe tekstet e tyre të para, origjinale, të vërteta, janë humbur. Prandaj, pas dy mijë vjetësh, gjatë të cilëve, këta dy libra hyjnorë janë përkthyer nga një gjuhë në tjetrën dhe, ç’është më e rëndësishmja – sipas komentit të eruditit amerikan Gressy Morrison – pas korrigjimeve njerëzore që kanë pësuar më shumë ekzemplarët hyjnorë, mes ungjillit origjinal dhe ungjillit të shekullit tonë, ka dalë në shesh një dallim i jashtëzakonshëm.

Pasi si rezultat i pësimit të shumë korrigjimeve, këta libra e humbën vlerën, Allahu i Lartë i dërgoi njerëzimit “një botim të ri” të Librit të vet dhe ky “botim i ri” është Kur’ani i Shenjtë. Ja, pra, ky libër, me tërë vërtetësinë dhe përsosmërinë e tij, bart të gjitha cilësitë dhe veçoritë e larta, nga të cilat te librat e vjetër nuk kanë mbetur veçse shkëndija të shkurtra e të drithëruara.

Ja, pra, unë, këtu do ta trajtoj këtë veçori si argument të tretë nga argumentet e mia mbi origjinalitetin dhe vërtetësinë e Kur’anit të Shenjtë. Kur’ani ka zbritur katërmbëdhjetë shekuj para shekullit të sotëm të rindërtimit dhe përparimit. Ndërkaq, asnjëra nga gjërat që ka sjellë ai nuk është hedhur poshtë nga njerëzit. Vetëm në qoftë se Kur’ani do të ishte fjalë dhe sajesë njerëzore, do të ishte e pamundur të mbetej gjer këtë çast siç ka qenë.

Kur’ani i Shenjtë ka zbritur në një shekull kur njerëzit dinin shumë pak gjëra nga natyra. Ata e shihnin se shiu binte nga qielli, e shihnin qiellin si tavan të tokës dhe yjet i pandehnin si gozhdë të ndritshme prej argjendi të ngulura në kubenë e qiellit ose kandilë të varur në qiell. Indianët e vjetër besonin se toka qëndronte mbi njërin nga brirët e “demit” dhe, kur demi e kalonte tokën nga njëri bri në tjetrin, në tokë ndodhnin lëkundje. Gjersa Koperniku (1473-1543) shpalli tezën e tij të heliocentrizmit, besohej se toka ishte qendra e gjithësisë, kurse dielli, hëna dhe të gjithë trupat qiellorë rrotulloheshin rreth saj, pra, besohej në idenë e gjeocentrizmit.

Ja, kështu përparoi shkenca dalngadalë, tek njeriu u shtua fuqia e kërkimit dhe eksperimentimit, më në fund, shumë të fshehta dolën në dritë. Sot nuk ka disiplinë shkencore, mbi të cilën njohuritë tona të mos jenë ndryshuar rrënjësisht! Dhe kjo provon se besimet dhe bindjet e shekujve të vjetër kanë qenë fund e krye të shtrembra! 

Kjo e vërtetë tregon krejtësisht haptazi se nuk ka asnjë fjalë njerëzore, vërtetësia e të cilës të mund të vazhdojë të qëndrojë e pacënueshme. Sepse njeriu gjithmonë ka njohur dhe ka diskutuar gjërat e mësuara nga besimet dhe dituritë e kohës së vet. Pavarësisht nëse mendimet e njeriut dalin nga vetëdija apo nënvetëdija e tij, ato tregojnë dhe përshkruajnë gjërat që ai ka parë e ka gjetur në kohën e vet. Prandaj ndodh që, kur marrim në dorë një libër të vjetër, vëmë re se, në krahasim me gjetjet dhe zbulimet e reja të arritura në të gjitha fushat, ai është i mbushur në të gjitha anët me gënjeshtra dhe gabime. 

Vetëm Kur’ani i Shenjtë bën përjashtim fund e krye nga ky rregull. Sepse, si edhe në shekujt e vjetër, Kur’ani është i vërtetë dhe në të gjitha thëniet e tij është i drejtë! Megjithëse kanë kaluar shekuj të tërë, në fjalët e tij nuk ka ndodhur as ndryshimi dhe korrigjimi më i vogël. Dhe kjo konsiderohet një provë më vete që tregon se burimi i tij është një arsye madhore e cila e njeh shumë mirë çdo gjë në mënyrë eternale, pa fillim e pa mbarim, një arsye madhore që i njeh të gjitha të vërtetat në format dhe trajtat e tyre më të fundit e më të vërteta. Gjithashtu, njohja dhe dituria e Kur’anit nuk u nënshtrohet ligjeve të ndryshimit të kushteve të kohës dhe hapësirës. Po qe se ato fjalë do të kishin dalë nga njeriu me dije dhe pikëpamje të kufizuar, në të ardhmen e vet, ashtu siç e ka pësuar çdo fjalë njerëzore, koncepti i quajtur “kohë” do ta kishte hedhur poshtë dhe asgjësuar shekuj më parë!

Boshti i vërtetë i detyrës së madhe që bart Kur’ani i Shenjtë është lumturia e amshuar e pasringjalljes (ahiret). Kështu, Kur’ani nuk mund të hyjë në asnjërën kornizë të diturive dhe shkencave tona moderne. Ndërkaq, Kur’ani, duke i folur njeriut mbi të vërtetat e punëve, prek çdo gjë që ka të bëjë me njeriun. Dhe kjo, ngaqë është një çështje shumë delikate, është me të vërtetë një situatë shumë e rrezikshme. Sepse, po qe se një njeri injorant ose me njohuri të mangëta, merr guximin të bëjë fjalë, qoftë edhe shkurt, mbi një problematikë çfarëdo, pa asnjë dyshim që ka për t’u penguar në diskutimin e vet ku do të përdorë fjalë dhe shprehje që s’kanë lidhje me dukuritë dhe të vërtetat!

Nëse do të duhej dhënë një shembull për këtë, mund të sjellim si shembull Aristotelin. Duke u përpjekur të provojë se femra është më e hershme se mashkulli, Aristoteli thotë: “Femra ka më pak dhëmbë se mashkulli”. Mirëpo çdokush e di se kjo thënie jo vetëm s’ka asgjë të përbashkët me antropologjinë, por edhe tregon se autori i saj është krejt i paditur në antropologji! Dihet se numri i dhëmbëve tek femra dhe mashkulli është i njëjtë. Ndërkaq, me të vërtetë, a nuk është diçka e jashtëzakonshme që në asnjë prej shkencave moderne që Kur’ani i ka prekur në një apo tjetër aspekt, të mos gjendet asnjë fakt që të provojë se është i sajuar nga ndonjë njeri injorant si më sipër? Dhe kjo është shprehje e hapur e faktit se Kur’ani është fjalë e një qenieje të mbinatyrshme! E asaj qenieje që, ndërsa askush s’dinte asgjë, dinte shumë mirë çdo gjë, si dhe dinte çdo gjë që nuk e dinë njerëzit e këtij shekulli modern megjithë përparimin e madh të shkencave!

Unë këtu do të jap disa shembuj nga Kur’ani i Shenjtë, që nuk janë njohur gjer më sot dhe që argumentojnë haptazi se ai përmban shumë të vërteta që janë mësuar vetëm në shekullin tonë.

Por, para se t’i futem kësaj teme, le ta them menjëherë këtë se përputhja identike e fjalëve dhe shprehjeve të Kur’anit të Shenjtë me gjetjet e reja varet nga fakti që shkenca moderne i ka zgjidhur kufijtë e dukurive dhe ngjarjeve në fjalë, si dhe që elementët e përshtatshëm për komentin e aludimeve të Kur’anit për çështjen apo temën përkatëse ndodhen me shumicë në duart tona. Por, nëse gjatë hetimit dhe shqyrtimit të së ardhmes në një specifikë çfarëdo të Kur’anit, vëmë re se Kur’ani ka abroguar tërësisht apo pjesërisht të vërtetat e parashtruara në atë specifikë, kjo kurrsesi s’mundet ta dëmtojë Kur’anin, vetëm tregon se personi që përpiqet ta komentojë kuptimin e Kur’anit, është vetëmashtruar në iniciativën për ta interpretuar një aluzion specifik të atyshëm, për pasojë, ka rënë në gabim. Unë kam besim të plotë se gjetjet shkencore të mëtejshme do të jenë në gjendje për t’i shpjeguar më shumë aludimet e Kur’anit dhe do të jenë të tilla që t’i sqarojnë më tepër kuptimet e fshehta të tij.”

Kështu thotë ai dhe e parashtron me shembuj të panumërt përputhjen mes të vërtetave shkencore të konfirmuara të shkencave të natyrës së ditëve të sotme me deklaratat e Kur’anit të Shenjtë.

Por ç’nevojë ka? Qysh katërmbëdhjetë shekuj më parë, Kur’ani i Shenjtë i ka sfiduar në këtë mënyrë ata që s’besojnë apo s’kanë dashur ta besojnë se Kur’ani është me prejardhje hyjnore:

“…dhe po qe se dyshoni mbi Kur’anin që ia zbritëm robit (të dërguarit) tonë pjesë-pjesë, ejani sillni një sure si të tijët duke thirrur në ndihmë, përveç Allahut, të gjithë ata tek të cilët keni besim!.. Bëjeni këtë nëse jeni të sinqertë! Dhe në mos e bëfshi dot këtë – që kurrë s’keni për ta bërë dot – atëherë, ruhuni nga ai zjarr me lëndë djegëse prej njerëzish dhe gurësh i përgatitur për mohuesit!”

Kurse në një ajet tjetër kur’anor thuhet:

“Thuaju: “Edhe sikur të gjithë njerëzit dhe xhindët të mblidhen e të merren vesh mes tyre për ta sjellë të ngjashmin e këtij Kur’ani duke e ndihmuar njëri-tjetrin, nuk do ta sjellin dot!”

Po të kishte qenë e mundur kjo, a do të mbetej e nevojshme që, duke qenë mijëra priftërinjtë jezuitë, më kompetentë në arabishten elokuente sesa vetë letrarët arabë, të dërgoheshin për shekuj me radhë ushtritë kryqtare për ta asgjësuar Islamin?! Përse duheshin shkaktuar gjithë ato humbje jetësh dhe pasurish qysh prej shekujsh?! Mjafton të uleshin e ta përsërisnin një sure të Kur’anit po me atë koncizitet dhe elokuencë!

Por kurrë historia nuk dëshmoi për ndonjë guxim tentative të tillë!

Për sa i përket prejardhjes, edhe hebraizmi dhe krishterizmi janë hyjnorë. Mirëpo, duke përmendur specifikat posaçërisht përkatëse të Islamit, të ndryshme nga botëkuptimet e tjera, të parën përmendim cilësinë hyjnore. Kurse pretendimit, sipas të cilit, edhe hebraizmi me krishterizmin janë hyjnorë, pra, hyjnoriteti nuk është specifikë e posaçme për Islamin, i përgjigjemi kështu: Megjithëse hebraizmi me krishterizmin janë fe qiellore, nuk janë botëkuptime. Shkaku i kësaj është se ato nuk kanë ndjekur kauzën e shpjegimit të të gjithë Universit dhe jetës!

Për shembull, krishterizmi nuk e merr përsipër përgjegjësinë për ta rregulluar apo shpjeguar jetën shoqërore. Eshtë për këtë arsye që, në ndryshim nga Islami, krishterizmi nuk ka asnjë pengesë për t’u pajtuar me laicizmin. Sepse, përveç rregullave morale, drejtësi juridike dhe marrëdhënie civile nuk ka as në origjinalin e ungjillit, ngaqë detyrat dhe kompetencat e profetëve nuk janë për secilin po ato. Profetët kanë qenë të kufizuar herë në kohë dhe vend, herë në objeksion. Profetët e kufizuar në vend dhe kohë, kanë ardhur për një fis (popullatë) të caktuar. Kurse profetët e kufizuar në objeksion, domethënë që kanë qenë ngarkuar me një detyrë me objekt dhe tematikë të caktuar, të kufizuar, nuk kanë mundur dhe nuk e kanë pasur për detyrë të sjellin ndonjë pikëpamje që ta shpjegojë tërë Universin. Ndërsa parimet themelore të besimit kanë qenë të njëjta, konkluzionet mbi marrëdhëniet civile (ndërnjerëzore) kanë qenë të mangëta ose të ndryshme në koincidencë me zhvillimin dhe përparimin e shënuar në jetën njerëzore. Në krishterizëm, për shkak se, përveç rregullave morale, nuk ka pasur rregulla shoqërore, fusha ku ka bërë rregullime krishterizmi, ka qenë e ngushtë. Për më tepër, edhe nëse e bart cilësinë e hyjnores, krishterizmi sot s’është më në fuqi, pasi është abroguar me kohë. Me dërgesën profetike të Muhammedit, krishterizmi është hequr nga fuqia prej vetë Zotit që e pati sjellë dhe vënë në fuqi. Për sa i përket burimit, prejardhjes, me formën e njohur sot, krishterizmi e ka humbur vetinë për të qenë hyjnor. Veç kësaj, ai ka qenë i mangët edhe për sa i përket përmbajtjes origjinale. Kurse Kur’ani i Shenjtë, me aspektin e vet si zbulesë përfundimtare e vullnetit hyjnor, jo vetëm është i plotë dhe i përkryer, por edhe, me anë të një garancie hyjnore, ka mbetur i virgjër nga korrigjimi qysh katërmbëdhjetë shekuj e këtej, domethënë, është mbrojtur dhe do të mbrohet!

Si rrjedhojë e kësaj veçorie që po e shpjegojmë, gradët e profetëve nuk pranohen unikë dhe identikë. Ndërsa një pjesë e tyre quhen “murselin” (të ngarkuar me mision), disa të tjerë përmenden me atributin “ulu’l-azm” (të vendosmërisë së lartë). Ndërsa disa kanë sjellë legjislacionin e tyre të posaçëm, pra, kanë qenë “resul”, të dërguar me ligj, të tjerë kanë qenë vetëm “nebi”, lajmëtarë.

Eshtë një e vërtetë historike se sot, krishterizmi ka marrë një entitet që s’ka të bëjë me bazën e vet origjinale. Rreth katër-pesëqind vjet pas Hz. Isait, hebrenjtë, me anë të një intrige djallëzore, e larguan atë nga monoteizmi duke e sjellë në një gjendje që të mos njihet më. Këto polemika fetare dhe ideore që u quajtën “lufta e ikonave” dhe që, me futjen e statujave dhe portreteve në kisha, sollën si konkluzion që Hz. Isait t’i atribuohet hyjnitet, janë jashtë tematikës sonë.

Edhe në kohën tonë hebrenjtë po i luajnë një lojë të dytë të madhe krishterizmit, Dëshmorësinë e Jehovait. Dëshmorësia e Jehovait është, në të vërtetë, një lëvizje që e shpjegon Ungjillin sipas Tevratit. Me lëvizjen e Dëshmorëve të Jehovait, hebrenjtë po e prishin edhe një herë tjetër përmbajtjen e krishterizmit. Me një indiferentizëm dhe shkujdesje të madhe, krishterët kanë vendosur në krye të çdo ungjilli Tevratin e korrigjuar duke e quajtur Testamenti i Vjetër ose Dhjata e Vjetër, kurse Ungjillin, Testamenti i Ri ose Dhjata e Re. Dhe kjo ka formuar truallin e tradhtisë së quajtur “Dëshmorët e Jehovait”!

Ja, për këtë shkak, edhe sikur t’i konsiderojmë si një të vetëm Tevratin me Ungjillin, prapë s’bëhet e mundur që krishterizmi të pranohet si një botëkuptim. Sepse edhe Tevrati nuk e ka atë përmbajtje që të mund ta rregullojë dhe shpjegojë Universin dhe jetën në tërësi. Të gjitha konsideratat që thamë për krishterizmin vlejnë njëlloj edhe për të. Kjo specifikë do të shtjellohet dhe shpjegohet në një formë më të zgjeruar më tej, me një pretekst tjetër.

Edhe nëse synimi që kanë ndjekur profetët është i njëjtë në themel dhe esencë, mes tyre ka dallime të ndryshme. Për shembull, për sa i përket tematikës, Hz. Isai (a.s.) është një ndër profetët me tematikë të kufizuar. Qëllimi dhe synimi kryesor në krishterizëm është kauza shpirtërore dhe purifikimi i zemrës, purifikimi sentimental. Prandaj, në krishterizëm sundon plotësisht pikëpamja spiritualiste. Kurse në Islam nuk ka ndonjë kufizim as në kohë dhe vend, as në tematikë. Islami bën rregullimin e tërë jetës dhe Universit i jep një shpjegim të shkëlqyer gjer në horizontin ku arrin njohja njerëzore. Kjo gjerësi (gjithëpërfshirshmëri) e Islamit shkon gjer atje, sa Profeti Muhammed (a.s.) ka thënë:

“Kur Ademi ndodhej mes gjendjes shpirt dhe gjendjes dhé, unë isha profet (lajmëtar)!”

Nga ana tjetër, Hz. Muhammedi (s.a.s.) është “i Dërguari (me legjislacion) tek dy popullatat”, pra, profet i njerëzve dhe xhindve. Profeti Muhammed zotëron kompetencën e dërgesës profetike dhe legjislative për të gjithë njerëzit dhe xhindët. Nuk ka asnjë qenie të vetëdijshme të së shkuarës e të së ardhmes ndër njerëz dhe xhindë që të jetë përjashtuar nga pozicioni si bashkëbisedues i tij. Prandaj, të gjithë njerëzit dhe xhindët janë “Bashkësi e Muhammedit”. Përgjithësisht, “Bashkësi e Muhammedit” quhen ata që e kanë pranuar ftesën e Muhammedit, Resulit ose të të Dërguarit të Allahut. Mirëpo, teorikisht, e gjithë bota njerëzore dhe e xhindve është bashkësi e Muhammedit. Prandaj, mes këtyre dy konsideratave bëhet një dallim: ata që i janë përgjigjur pozitivisht ftesës së Muhammedit ose e kanë pranuar ftesën e tij, cilësohen “bashkësi e pranuar”, kurse ata që ende nuk i janë përgjigjur pozitivisht ftesës së Muhammedit ose nuk e kanë pranuar ende ftesën e tij, cilësohen “bashkësi jo e pranuar” ose “bashkësi e ftuar”. Prandaj, apelativi i përgjithshëm i Profetit Muhammed është “Resuluththekalejn”, “Resuli i dy popullatave: njerëzve dhe xhindve”. 

Të gjithë njerëzit dhe xhindët janë bashkësi e Muhammedit sepse janë bashkëbisedues të ftesës ose subjekte të cilëve u drejtohet ftesa islame e Muhammedit. Sipas kësaj, dërgesa muhammediane  i përfshin të gjitha qeniet e vetëdijshme edhe për sa i përket vendit (hapësirës). Dërgesa muhammediane i flet ose i drejtohet tërë njerëzimit, nga ekuatori në pole, dhe kjo do të vazhdojë gjer në kiamet. Në ajetet kur’anore thuhet:

“Ne të dërguam ty vetëm si përgëzues dhe paralajmërues për të gjithë njerëzit, por shumica e njerëzve nuk e dinë këtë!” 

“Thuaju: “O njerëz! Pa dyshim, unë jam i Dërguari tek të gjithë ju i Allahut, Zotit të qiejve dhe tokës!”

Resulullahi, i Dërguari i Allahut (a.s.) ka thënë kështu:

“Unë u dërgova për të gjithë njerëzit dhe xhindët!”

Dërgesa muhammediane nuk është kufizuar as në tematikë. Në asnjërën prej feve të tjera, qofshin edhe ato qiellore, nuk ka një përsosmëri dhe gjerësi tematike të tillë. Sepse, në përputhje me ecurinë e zhvillimit shoqëror të arritur prej njerëzimit, Zoti i Botëve e ka përgjithësuar dhe përkryer kumtesën e vet të filluar qysh me Ademin (a.s.), njeriun dhe profetin e parë. Nga ky aspekt e hedhin poshtë krishterët pretendimin për një zhvillim dhe përparim të tillë në aktin e Allahut duke kundërshtuar se duhet të ketë qenë i privuar para saj. Mirëpo Ai është po Ai qysh në pafillimshmëri (eternitet). Zhvillimi dhe përparimi kanë ndodhur në reflektimin e vullnetit hyjnor në botën njerëzore. Ky është një eveniment cilësor që i ngjet metodës gradualiste të përdorur nga mësuesi duke i përçuar njohuritë e veta tek nxënësi fillestar. Domethënë se realizimi në këtë formë i dukurisë në fjalë është domosdoshmëri e një metode në akord me zhvillimin dhe përparimin e shënuar nga bashkëbiseduesi në kapacitet dhe potencë.

Siç e kemi thënë disa herë me radhë, Islamit nuk i është vënë ndonjë kufizim as në tematikë. Islami ka shpjegime për tërë Universin dhe jetën. Asgjë s’ka lënë jashtë fushës së interesimit pa e lidhur me një konkluzion vlere. Ndoshta, fakti që disa konkluzione të këtij drejtimi, për shkak të domosdoshmërisë së mësimit përmendësh të Kur’anit, janë paraqitur në formë shumë të përgjithësuar, ka lindur nevojën e zgjerimit të detajuar dhe gjithëpërfshirës të tyre me anë të ideatimeve në atë mënyrë që esenca dhe logjika sunduese në ato konkluzione të përgjithshme të mbeten të pandryshuara. Në këtë kuadër, me qëllim që edhe një sërë procesesh të reja të mos mbeten jashtë trajtimit, porta e ideatimit (ixhtihadit) është mbajtur hapur për kompetentët gjer në kiamet. Ja, pra, specifika që e bën Islamin një botëkuptim të pashoq, është fakti cilësor që Islamit nuk i është vënë asnjë kufizim në tematikë. Eshtë si rezultat i faktit që botëkuptimit islam nuk i është vënë asnjë kufizim në tematikë, që botëkuptimi islam ka përgjigje për çdo pyetje që mund të sjellë ndërmend truri njerëzor dhe që përgjigjet të jenë jashtëzakonisht në akord me parimet që botëkuptimi islam i ka marrë si bazë për vete, domethënë, që botëkuptimi islam nuk përmban në vetvete asnjë kundërshti (kontradiktë).Nga ana tjetër, disa botëkuptime, madje, disa pikëpamje filozofike që nuk janë botëkuptime, por që kanë dalë në shesh me pretendimin për ta analizuar dhe rregulluar një fragment të jetës, e shpjegojnë çdo gjë me një shkak të vetëm. Këto quhen “teori moniste”. Kurse Islami është dualist në shpjegimin e Universit dhe dukurive. Kështu, cilësitë esenciale që e dallojnë dhe e diferencojnë Islamin nga botëkuptimet e tjera, janë, e para, “hyjniteti” dhe, e dyta, “dualizmi”.
DUALIZMI
Në vështrimin islam, ky Univers është krijuar mbi kundërshtitë (kontradiktat). Në këtë Univers, çdo
gjë, si i vërtetë-i shtrembër, i përkohshëm-i përjetshëm, i ngrohtë-i ftohtë, dritë-errësirë, etj.,
konsiderohet e qenë me të kundërtën e saj. Në Universin i cili është trupëzuar me shfaqjen e emrave
hyjnorë të Allahut të Gjithëmadhnueshëm, eliminimi i kundërshtive është i pamundur. Sepse
kundërshtia në fjalë është një specifikë themelore e realizuar me anë të caktimit hyjnor. Siç dihet,
sipas atributeve të tij, Allahu është “xhamiul ezdad” (bashkuesi në vetvete i të gjitha kundërshtive).
Edhe “Hajj” (jetëdhënës) është atributi i tij, edhe “Mumit” (vdekjedhënës). Edhe “Hádí” (orientues)
është atributi i tij, edhe “Mudill” (çorientues)!
Meqë “masivaullah” (përveç Allahut, çdo gjë tjetër e krijuar pas) është trupëzuar (ka marrë formë,
ekzistencë) me anë të sintezës së shfaqjeve hyjnore, kjo kundërshti (kontradiksion) është veçori
themelore e Universit. Meqë edhe atributi, ashtu si e vërteta e individualitetit, është i paraqenë dhe i
pasqenë (eternal), kjo kundërshti është e qëndrueshme për sa kohë që të ekzistojë Universi, nuk
eliminohet.
Eshtë si rrjedhojë e kësaj që “hajrihi ve sherrihi minallahi teala” (e mira dhe e keqja janë prej
Allahut të Lartë) është një parim besimi. Domethënë, se edhe e mira, edhe e keqja trupëzohen
(marrin formë, ekzistencë) në një akt me anë të atributit “Halik” (krijues) të Allahut. Zoti i cili e ka
pëlqimin vetëm te e mira, kurse vullnetin, edhe te e mira, edhe te e keqja, e ka paracaktuar funksionin
e Universit në trajtën e cilësive të kundërta dhe në atë trajtë e ka formuar Universin. Kështu, në ajetin
kur’anor thuhet:
“Ne e krijuam çdo gjë çift…” Mashkull-femër, ftohtë-ngrohtë, i bukur-i shëmtuar, etj. Shkurt, në
këtë Univers, kundërshtia (kontradikta, kontradiksioni) është edhe esenciale, edhe e qëndrueshme.
Çdo botëkuptim u drejtohet qenieve që zotërojnë aftësi njohëse. Qeniet me aftësi njohëse që
Islami u ngarkon përgjegjësi, janë njerëzit dhe xhindët. Njohja e njerëzve dhe e xhindve është krijuar
me cilësinë që të mund ta konceptojë (ta rrokë) të vërtetën vetëm në sajë të kundërshtive. Sa më e
qartë të jetë kundërshtia (kontradikta, kontrasti), aq më e kulluar është njohja. Po qe se mbi një
dërrasë të zezë hiqen dy vija, njëra e bardhë dhe, tjetra, gri, natyrisht që vija e bardhë, kontrasti i së
cilës me dërrasën e zezë është i plotë (plotësisht i qartë, plotësisht i dukshëm), do të duket në
mënyrë më të qartë, më të kulluar. Kurse lepurin e bardhë që ecën mbi dëborë, mund të mos e
dallojnë as sytë më të mprehtë. Duke e bërë shpjegimin e sistemit të ngritur dhe e botëkuptimit të
sjellë prej tij, Islami e merr parasysh këtë realitet dhe shpjegimet e veta i ngre mbi kundërshtitë.
Sepse, në vështrimin islam, njohja e personave përgjegjës dhe bashkëbisedues është e pajisur me
kapacitetin dhe potencën për të konceptuar vetëm me anë të së kundërtës. Në Islam, edhe besimi
themelor para Allahut është i një entiteti që e bën të detyrueshëm këtë pikëpamje.
Sipas Islamit, Allahu është “xhamiul ezdad” (bashkuesi në vetvete i të gjitha kundërshtive).
Ndërsa në botën tonë, cilësitë e kundërta nuk mund të qëndrojnë bashkë, por e shtyjnë njëra-tjetrën,
me fjalë të tjera, janë të pajisura me prirjen për ta asgjësuar njëra-tjetrën, në Individualitetin Hyjnor
janë, nëse mund të shprehemi kështu, në gjendje qetësie, pothuajse sikur e fshehin njëra-tjetrën.
Krejt si cilësitë “ftohje” dhe “ngrohje” që janë të pranishme në elektricitet dhe shfaqen sipas
kapacitetit të aparateve konsumatore. Ndërsa në fushën e shfaqjes së tyre, e asgjësojnë njëra-tjetrën
ose ia zënë vendin njëra-tjetrës nëse ndodhen në të njëjtin vend, në burimin ose prejardhjen e tyre,
një veçori e tillë nuk vihet re.
Shkaku i kësaj është se në këtë Univers ekziston prirja e njësimit (identifikimit), gjë që është
rezultat i faktit që origjina e qenies (ekzistencës) është “një” (e vetme). Për shembull, po qe se në një
skaj të dhomës zbrazim një shishe lëngu aromatik, në dhomë zhvillohet një kalim i aromës nga pjesa
me dëndësi më të madhe, në pjesët me dëndësi më të vogël gjersa çdo molekulë e ajrit të ketë
përvetësuar të njëjtën dendësi arome. Po qe se në një gotë ujë hedhim pak sheqer apo kripë do të
ndodhë tretja e tyre në ujë, domethënë, do të zhvillohet e njëjta shpërndarje e molekulave të sheqerit
ose kripës nga një zonë me dendësi më të madhe, për në një zonë me dendësi më të vogël gjersa
dendësia e sheqerit ose kripës të bëhet e njëjtë në tërë sasinë e ujit.
Ngaqë truri i njeriut është i aftë të mendojë dhe të arrijë te e vërteta me anë të mbresave që merr
nga bota që e rrethon, Zoti ka krijuar shfaqjet e zbritura në këtë botë në nivelin e konceptueshmërisë
njerëzore, të të vërtetave të pranishme në nivelin e vet hyjnor. Eshtë për këtë arsye që ne jemi të
detyruar ta pohojmë dhe pranojmë Individualitetin Hyjnor të pakufizuar në kohë dhe hapësirë ndërsa
mendimi njerëzor është i kufizuar në kohë dhe hapësirë. Sepse është e konfirmuar që njerëzit dhe
xhindët si qenie të vetëdijshme, me mbresat e marra brenda kohës dhe hapësirës, mund të arrijnë tek

të vërtetat e një bote jashtë kohës dhe hapësirës – me sa kanë mundësi – vetëm duke kaluar nga
vepra te autori.
Mundësia për t’i përdorur me një pedantizëm laboratorik – me qëllim për ta besuar Allahun –
mbresat e vullnetit hyjnor në Univers, nga krahët shumëngjyrëshe të fluturave me disa ditë jetë, gjer
në yjet e pafund që stolisin qiellin, të vërtetat mundësisht të arritshme të makro dhe mikrokozmosit,
është emërtuar qysh në krye të herës, në literaturën fetare, si “tahkikí iman” (besim analitik).
Ndërkaq, ndërsa në vështrimin e Islamit, Universi me tërë ekzistencën e vet – me të mirën dhe të
keqen – është identitet i një shfaqjeje ose sinteze të atributeve hyjnore, në botën tonë të kufizuar në
kohë dhe hapësirë, shfaqja e Individualitetit Hyjnor nuk është e pranishme, sepse ky Univers nuk
është i krijuar i përshtatshëm për shfaqjen e Individualitetit Hyjnor, me cilësinë për ta duruar shfaqjen
e Individualitetit Hyjnor. Prandaj, Individualiteti i Allahut është i panjohshëm dhe i papërfshirshëm për
njerëzit dhe xhindët, është i fshehtë. Sepse ne e kemi të pamundur që, në këtë botë ku jetojmë, të
mund t’i marrim ato mbresa që do të na jepnin mundësi për ta njohur Individualitetin e Tij. Ne e
pranojmë ekzistencën e Individualitetit Hyjnor vetëm duke u nisur nga shfaqjet e atributeve hyjnore
dhe, në këtë pranim, cilësinë e “të Vërtetës së Individualitetit” të Tij ia lëmë Atij, pa e vënë në
diskutim.
Siç e prekëm edhe më parë, për ta shprehur këtë të vërtetë, në bindjen islame, ndër atributet e
Allahut përmendet atributi “muhalefetun lil havadith” (i kundërt me krijesat) dhe, ndër parimet e saj,
lidhur me këtë atribut, parimi se Allahu (Zoti) është i ndryshëm nga të gjitha qeniet e krijuara. Nga ana
tjetër, megjithëse ndodhemi në pozitën për t’i pranuar dhe për t’ia atribuar Allahut shfaqjet në
miniaturë në këtë Univers të atributeve të Tij, si Ekzistencë, Fjalë, Dëgjim, Shikim, etj., është mbajtur
parasysh vazhdimisht se atributet në fjalë janë zbritur në nivelin e njohjes sonë, se ato çka shohim ne
janë shfaqje të këtyre atributeve, kurse origjinalet e tyre i duhen lënë diturisë hyjnore.
Për shembull, atributi hyjnor “qenie”, për të mund ta shprehur dallimin mes përdorimit të tij për
Allahun dhe përdorimit të tij në kushtet e kësaj bote, përmendet si “qenie absolute”. Ndërsa qenia
që mundemi ta njohim ne, është “qenie e kushtëzuar” ose “qenie relative”, me qenien e Allahut
(Zotit) kanë vetëm përbashkësi në emërtim, në entitet janë të ndryshme në nivel përtej përfytyrimit.
Ja, pra, siç u pa në këtë shembull, njeriu i cili mundet t’i konceptojë – në një masë të caktuar –
shfaqjet e atributeve të Allahut që i kanë dhënë ekzistencë këtij Universi, në besim, duke mos e
quajtur kompetente arsyen mbi entitetet absolute të tyre në Individualitetin hyjnor, parapëlqen të
heshtë. Më tej, kjo pikëpamje që na e ofron neve konsiderata mistike, nuk bie në kundërshtim me
pikëpamjen themelore, sipas së cilës Islami ka, për mendimin njerëzor, një përgjigje për çdo pyetje që
mund të vijë ndërmend. Sepse kjo situatë cilësore, duke mos qenë një lënie jashtë fuqie (konkluzioni)
të Individualitetit Hyjnor, është, prapëseprapë, një konkluzion sipas të cilit, Individualiteti Hyjnor nuk
mund të konceptohet në mënyrë absolute.
Mbështetja kur’anore për të gjitha këto që thamë, është konkluzioni “Len terání” (mua s’mund të
më shohësh) i dhënë kërkesës së Hz. Musait për ta vështruar dhe njohur Zotin me shfaqjen e
Individualitetit të Tij, si dhe rrëzimi dhe humbja e ndjenjave nga ai profet i vendosmërisë së lartë
përballë reflektimit në mal të një shfaqjeje të vogël të Individualitetit hyjnor. Kjo i ngjet, në botën tonë,
lëshimit në një llambë elektrike 110 vatëshe të një tensioni, ta zëmë, një mijë vatësh, për pasojë,
plasjes së saj, ashtu siç do të ndodhte që, nga reflektimi mbi tokë i shfaqjes së Indidualitetit Hyjnor, do
të asgjësoheshin si rregulli i kësaj bote, ashtu dhe njohja njerëzore. Shembulli i kësaj në jetën
njerëzore janë delirantët mistikë.
Në të vërtetë, delirantët mistikë janë persona me arsye të dobësuar për shkak të tërheqjes
hyjnore, por, në botën e zemrës, pra, të ndjenjave, gjithmonë të lidhur pas Zotit. Edhe nëse për sa i
përket jetës njerëzore, përgjithësisht kanë rënë në një gjendje të papëlqyeshme e të kritikueshme, për
sa u përket vëzhgimeve dhe përceptimeve sentimentale, kanë kapërcyer shumë njerëz të
zakonshëm. Në pikën ku kanë arritur, ata janë sikur vullneti dhe aftësia zgjedhëse, përceptimi dhe
aftësia kuptuese t’u kenë rënë nën një tension të lartë që e kapërcen për ta mundësinë e lejimit. Ky
është edhe njëri nga shembujt në jetën njerëzore të dobësisë përballë shfaqjes së Ihndividualitetit
Hyjnor dhe të vërtetave të tjera të ngjashme.
Në Universin e trupëzuar me shfaqjet e atributeve hyjnore, njeriu paraqet një entitet të zgjedhur.
Kjo cilësi e një qenieje me entitet të zgjedhur është e fiksuar me faktin që njeriu është e vetmja qenie
e cila ka marrë pjesë nga të gjitha atributet hyjnore që përmbahen në Individualitetin Hyjnor, me
përjashtim të atributeve “eternal” dhe “krijues”. Eshtë si rrjedhojë e kësaj që njeriu mbiquhet
“krijesë e nderuar”. Gjithashtu, si rrjedhojë e ngjashmërisë mes Universit dhe njeriut për shkak se
Universi është trupëzuar, po ashtu, nga sintezat e të gjitha atributeve hyjnore, Njeriu pranohet si

“Esencë e Universit”. E njëjta e vërtetë, në letërsinë mistike ka rezultuar që njeriu të pranohet
“Mikrokozmos”. Prandaj dhe poeti gjigant i Letërsisë së Divanit, Sheh Galibi, ka thënë:
Shihe me të mirë veten tënde se thelbi i gjithësisë je ti;
Njeriu, bebja e syrit të gjithësisë je ti…
Një përfundim i natyrshëm i tërë këtyre konsideratave, njeriu është i pajisur me shfaqje të
kundërta, si e mira dhe e keqja. Kjo situatë cilësore që është domosdoshmëri e faktit që jeta e kësaj
bote bart vetinë për të qenë një provë për njeriun, është një kriter themelor islam në analizën dhe
vlerësimin e akteve njerëzore. Eshtë për këtë arsye që Islami nuk ia dedikon vetëm një faktori
shkaqet që shtrihen nën sjelljet e njerëzve dhe nuk i shpjegon vetëm në një aspekt, por i mban
parasysh së bashku të gjithë faktorët individualë dhe shoqërorë dhe të gjithë këtyre faktorëve u
cakton një vlerë sipas gradës së rëndësisë që kanë.
Për shembull, filozofi hebre Frojd (1856-1939) zbuloi instinktin seksual, kuptoi vlerën dhe efektin e
tij mbi personalitetin e njeriut dhe u përpoq ta shpjegojë jetën e njeriut të mbështetur vetëm mbi këtë
shkak. Megjithëse ky konstatim i Frojdit nuk është i gabuar në nivelin më të ulët, më tej, për shkak të
qëndrimit të pakufizuar të Frojdit në përgjithësim, ndërsa konstatimi i tij qe i drejtë në fillim, në fund
mori një përmbajtje të gabuar. Frojdi shkoi gjer atje sa të pretendonte se i vetmi faktor, shkaku i vetëm
dhe përfundimtar që shtrihet edhe nën sjelljet individuale, edhe nën sjelljet shoqërore, është instinkti
seksual. Frojdi arriti të përçartej gjer atje sa ta shpjegonte çdo ngjarje, nga mëkimi i foshnjës me gji,
gjer në luftërat mes shteteve, me nevojën dhe shtytjen e instinktit seksual. Nga ky aspekt, Frojdi është
bartësi dhe mbrojtësi i një pikëpamjeje të mangët e të shtrembër e cila ia ul vlerën njeriut, e cila e
rrëzon dinjitetin e njeriut nën nivelin e kafshëve, e cila e sheh njeriun vetëm si një strukturë biologjike
dhe elementin sundues në këtë strukturë e shpjegon me një faktor të vetëm.
Kurse Islami s’ka të bëjë me gabime të tilla. Duke i pranuar të gjithë faktorët si pjesë të jetës,
Islami i kufizon siç e vlejnë dhe i jep secilit vendin e vet pa u dedikuar rëndësi të tepërt, më shumë se
ç’duhet. Ky shembull është i mjaftueshëm për ta rrokur entitetin edhe të pikëpamjeve të tjera filozofike
të ngjashme. Sepse të gjitha sistemet jashtë Islamit janë produkte të njohjes njerëzore. Kjo njohje si
dhe dituria si rezultat i saj, janë të kufizuar. Kurse dituria hyjnore, meqë përfshihet në esencën e
fshehtë e të dukshme të të vërtetës, është e përkryer. Edhe sistemet e parashtruara nga dituria
njerëzore e mangët, logjikisht dhe domosdoshmërisht, në mënyrë të natyrshme, janë të dënuara të
mbeten të pamjaftueshme në përballimin e nevojave të njeriut dhe në arritjen tek të vërtetat.
Sistemet jashtë Islamit i kanë dhënë peshë vetëm njërës: ose materies, ose idesë. Sistemet si
kapitalizmi dhe komunizmi nuk e shohin anën shpirtërore të njeriut. Ato e konsiderojnë njeriun thjesht
një strukturë biologjike, të zhveshur nga shpirti dhe vlerat ideore e moralo-shpirtërore. Kurse Islami që
ka një pikëpamje dualiste, i trajton së bashku shpirtin me trupin. Edhe hebrenjtë dhe krishterët e
ditëve të sotme nuk e kanë ruajtur dot ekuilibrin mes shpirtit dhe trupit dhe kanë rënë në një gabim të
tmerrshëm që e rrënon njeriun, siç është dedikimi rëndësi të tepërt, më shumë se ç’duhet,
domosdoshmërive materiale. Kurse Islami, duke ruajtur ekuilibrin botë dhe përjetësi, shpirt dhe trup,
materie dhe ide, ka vazhduar të ecë në një rrugë të mesme.
Kështu, pra, përballë këtyre teorive moniste, Islami, duke mbajtur gjithmonë parasysh dy aspektet
“pozitive-negative” të natyrës njerëzore, ka parashtruar një pikëpamje dualiste. Kjo pikëpamje
dualiste, ashtu siç i pranon kundërshtitë (kontradiktat) gjatë shpjegimit të Universit, ashtu dhe shfaqet
në vlerësimin dhe orientimin e jetës së njeriut. Me të vërtetë, besimtari e pranon jetën të ngritur dhe të
qëndrueshme mbi kundërshtitë eventuale me caktim hyjnor. Ndërsa e ngarkon njeriun me
përgjegjësinë e përpjekjes për fitoren e së vërtetës dhe të së mirës, Islami nuk e mban përgjegjës për
moseliminimin e së keqes. Sepse në Islam është një e vërtetë e njohur se e keqja nuk mund të
eliminohet ngaqë është një eveniment i krijimit dhe domosdoshmëri e natyrës. Ndërkaq, Islami vë
urdhra dhe ndalime që e ulin në minimum efektin e evenimenteve negative dhe e ngrenë në
maksimum efektin e evenimenteve pozitive, gjë që në Islam quhet “edukim”. Madje, jo vetëm te
njeriu, por edhe në Univers, ideja për ta eliminuar në kuptimin absolut njërën çfarëdo prej cilësive
kontradiktore, është absurde dhe një iniciativë e tillë do të thotë preokupim me diçka të kotë! Sepse
çdo cilësi (kontradiktore), me aspektin e vet si pasqyruese e shfaqjeve të një apo disa emrave hyjnorë
si dhe si një evenimet që përmbahet eternalisht në emrat hyjnorë dhe Individualitetin Hyjnor, është e
paeleminueshme. Lufta midis të kundërtave është e varur vetëm e vetëm nga synimi i “shkëmbimit
reciprok të njëpasnjëshëm të fitores së njërës dhe tjetrës anë”. Për shembull, sado që të jenë të
fuqishëm, mohuesit dhe ateistët nuk munden ta asgjësojnë besimin (Islamin). Po kështu, edhe
besimtarët ndodhen në të njëjtin pozicion ndaj mohimit dhe ateizmit.

Nga ana tjetër, meqë çdo qenie është e dënuar me vdekje, ndodhet në një ndryshim të
vazhdueshëm ose nga përkryerja, në rënie, ose nga rënia, në përkryerje. Ky ndryshim është gradual
dhe ka një nxitim ose afat të ndryshëm, të posaçëm për çdo qenie të çfarëdo kategorie. Në disa prej
tyre, afati njihet në ndërrimin reciprok e të njëpasnjëshëm natë-ditë dhe dimër-verë. Kurse në disa, si
në këmbimin reciprok e të njëpasnjëshëm të fitores mes besimit dhe mohimit, nuk mund të dihet,
vetëm mund të ndjehet. Natyrisht, disa njerëz të cilët zotërojnë “dijen hyjnore”, përbëjnë përjashtim
në këtë specifikë!

DUALIZMI

Në vështrimin islam, ky Univers është krijuar mbi kundërshtitë (kontradiktat). Në këtë Univers, çdo gjë, si i vërtetë-i shtrembër, i përkohshëm-i përjetshëm, i ngrohtë-i ftohtë, dritë-errësirë, etj., konsiderohet e qenë me të kundërtën e saj. Në Universin i cili është trupëzuar me shfaqjen e emrave hyjnorë të Allahut të Gjithëmadhnueshëm, eliminimi i kundërshtive është i pamundur. Sepse kundërshtia në fjalë është një specifikë themelore e realizuar me anë të caktimit hyjnor. Siç dihet, sipas atributeve të tij, Allahu është “xhamiul ezdad” (bashkuesi në vetvete i të gjitha kundërshtive). Edhe “Hajj” (jetëdhënës) është atributi i tij, edhe “Mumit” (vdekjedhënës). Edhe “Hádí” (orientues) është atributi i tij, edhe “Mudill” (çorientues)!

Meqë “masivaullah” (përveç Allahut, çdo gjë tjetër e krijuar pas) është trupëzuar (ka marrë formë, ekzistencë) me anë të sintezës së shfaqjeve hyjnore, kjo kundërshti (kontradiksion) është veçori themelore e Universit. Meqë edhe atributi, ashtu si e vërteta e individualitetit, është i paraqenë dhe i pasqenë (eternal), kjo kundërshti është e qëndrueshme për sa kohë që të ekzistojë Universi, nuk eliminohet. 

Eshtë si rrjedhojë e kësaj që “hajrihi ve sherrihi minallahi teala” (e mira dhe e keqja janë prej Allahut të Lartë) është një parim besimi. Domethënë, se edhe e mira, edhe e keqja trupëzohen (marrin formë, ekzistencë) në një akt me anë të atributit “Halik” (krijues) të Allahut. Zoti i cili e ka pëlqimin vetëm te e mira, kurse vullnetin, edhe te e mira, edhe te e keqja, e ka paracaktuar funksionin e Universit në trajtën e cilësive të kundërta dhe në atë trajtë e ka formuar Universin. Kështu, në ajetin kur’anor thuhet:

“Ne e krijuam çdo gjë çift…” Mashkull-femër, ftohtë-ngrohtë, i bukur-i shëmtuar, etj. Shkurt, në këtë Univers, kundërshtia (kontradikta, kontradiksioni) është edhe esenciale, edhe e qëndrueshme. 

Çdo botëkuptim u drejtohet qenieve që zotërojnë aftësi njohëse. Qeniet me aftësi njohëse që Islami u ngarkon përgjegjësi, janë njerëzit dhe xhindët. Njohja e njerëzve dhe e xhindve është krijuar me cilësinë që të mund ta konceptojë (ta rrokë) të vërtetën vetëm në sajë të kundërshtive. Sa më e qartë të jetë kundërshtia (kontradikta, kontrasti), aq më e kulluar është njohja. Po qe se mbi një dërrasë të zezë hiqen dy vija, njëra e bardhë dhe, tjetra, gri, natyrisht që vija e bardhë, kontrasti i së cilës me dërrasën e zezë është i plotë (plotësisht i qartë, plotësisht i dukshëm), do të duket në mënyrë më të qartë, më të kulluar. Kurse lepurin e bardhë që ecën mbi dëborë, mund të mos e dallojnë as sytë më të mprehtë. Duke e bërë shpjegimin e sistemit të ngritur dhe e botëkuptimit të sjellë prej tij, Islami e merr parasysh këtë realitet dhe shpjegimet e veta i ngre mbi kundërshtitë. Sepse, në vështrimin islam, njohja e personave përgjegjës dhe bashkëbisedues është e pajisur me kapacitetin dhe potencën për të konceptuar vetëm me anë të së kundërtës. Në Islam, edhe besimi themelor para Allahut është i një entiteti që e bën të detyrueshëm këtë pikëpamje.

Sipas Islamit, Allahu është “xhamiul ezdad” (bashkuesi në vetvete i të gjitha kundërshtive). Ndërsa në botën tonë, cilësitë e kundërta nuk mund të qëndrojnë bashkë, por e shtyjnë njëra-tjetrën, me fjalë të tjera, janë të pajisura me prirjen për ta asgjësuar njëra-tjetrën, në Individualitetin Hyjnor janë, nëse mund të shprehemi kështu, në gjendje qetësie, pothuajse sikur e fshehin njëra-tjetrën. Krejt si cilësitë “ftohje” dhe “ngrohje” që janë të pranishme në elektricitet dhe shfaqen sipas kapacitetit të aparateve konsumatore. Ndërsa në fushën e shfaqjes së tyre, e asgjësojnë njëra-tjetrën ose ia zënë vendin njëra-tjetrës nëse ndodhen në të njëjtin vend, në burimin ose prejardhjen e tyre, një veçori e tillë nuk vihet re.

Shkaku i kësaj është se në këtë Univers ekziston prirja e njësimit (identifikimit), gjë që është rezultat i faktit që origjina e qenies (ekzistencës) është “një” (e vetme). Për shembull, po qe se në një skaj të dhomës zbrazim një shishe lëngu aromatik, në dhomë zhvillohet një kalim i aromës nga pjesa me dëndësi më të madhe, në pjesët me dëndësi më të vogël gjersa çdo molekulë e ajrit të ketë përvetësuar të njëjtën dendësi arome. Po qe se në një gotë ujë hedhim pak sheqer apo kripë do të ndodhë tretja e tyre në ujë, domethënë, do të zhvillohet e njëjta shpërndarje e molekulave të sheqerit ose kripës nga një zonë me dendësi më të madhe, për në një zonë me dendësi më të vogël gjersa dendësia e sheqerit ose kripës të bëhet e njëjtë në tërë sasinë e ujit.

Ngaqë truri i njeriut është i aftë të mendojë dhe të arrijë te e vërteta me anë të mbresave që merr nga bota që e rrethon, Zoti ka krijuar shfaqjet e zbritura në këtë botë në nivelin e konceptueshmërisë njerëzore, të të vërtetave të pranishme në nivelin e vet hyjnor. Eshtë për këtë arsye që ne jemi të detyruar ta pohojmë dhe pranojmë Individualitetin Hyjnor të pakufizuar në kohë dhe hapësirë ndërsa mendimi njerëzor është i kufizuar në kohë dhe hapësirë. Sepse është e konfirmuar që njerëzit dhe xhindët si qenie të vetëdijshme, me mbresat e marra brenda kohës dhe hapësirës, mund të arrijnë tek të vërtetat e një bote jashtë kohës dhe hapësirës – me sa kanë mundësi – vetëm duke kaluar nga vepra te autori.

Mundësia për t’i përdorur me një pedantizëm laboratorik – me qëllim për ta besuar Allahun – mbresat e vullnetit hyjnor në Univers, nga krahët shumëngjyrëshe të fluturave me disa ditë jetë, gjer në yjet e pafund që stolisin qiellin, të vërtetat mundësisht të arritshme të makro dhe mikrokozmosit, është emërtuar qysh në krye të herës, në literaturën fetare, si “tahkikí iman” (besim analitik).

Ndërkaq, ndërsa në vështrimin e Islamit, Universi me tërë ekzistencën e vet – me të mirën dhe të keqen – është identitet i një shfaqjeje ose sinteze të atributeve hyjnore, në botën tonë të kufizuar në kohë dhe hapësirë, shfaqja e Individualitetit Hyjnor nuk është e pranishme, sepse ky Univers nuk është i krijuar i përshtatshëm për shfaqjen e Individualitetit Hyjnor, me cilësinë për ta duruar shfaqjen e Individualitetit Hyjnor. Prandaj, Individualiteti i Allahut është i panjohshëm dhe i papërfshirshëm për njerëzit dhe xhindët, është i fshehtë. Sepse ne e kemi të pamundur që, në këtë botë ku jetojmë, të mund t’i marrim ato mbresa që do të na jepnin mundësi për ta njohur Individualitetin e Tij. Ne e pranojmë ekzistencën e Individualitetit Hyjnor vetëm duke u nisur nga shfaqjet e atributeve hyjnore dhe, në këtë pranim, cilësinë e “të Vërtetës së Individualitetit” të Tij ia lëmë Atij, pa e vënë në diskutim.

Siç e prekëm edhe më parë, për ta shprehur këtë të vërtetë, në bindjen islame, ndër atributet e Allahut përmendet atributi “muhalefetun lil havadith” (i kundërt me krijesat) dhe, ndër parimet e saj, lidhur me këtë atribut, parimi se Allahu (Zoti) është i ndryshëm nga të gjitha qeniet e krijuara. Nga ana tjetër, megjithëse ndodhemi në pozitën për t’i pranuar dhe për t’ia atribuar Allahut shfaqjet në miniaturë në këtë Univers të atributeve të Tij, si Ekzistencë, Fjalë, Dëgjim, Shikim, etj., është mbajtur parasysh vazhdimisht se atributet në fjalë janë zbritur në nivelin e njohjes sonë, se ato çka shohim ne janë shfaqje të këtyre atributeve, kurse origjinalet e tyre i duhen lënë diturisë hyjnore. 

Për shembull, atributi hyjnor “qenie”, për të mund ta shprehur dallimin mes përdorimit të tij për Allahun dhe përdorimit të tij në kushtet e kësaj bote, përmendet si “qenie absolute”. Ndërsa qenia që mundemi ta njohim ne, është “qenie e kushtëzuar” ose “qenie relative”, me qenien e Allahut (Zotit) kanë vetëm përbashkësi në emërtim, në entitet janë të ndryshme në nivel përtej përfytyrimit. Ja, pra, siç u pa në këtë shembull, njeriu i cili mundet t’i konceptojë – në një masë të caktuar – shfaqjet e atributeve të Allahut që i kanë dhënë ekzistencë këtij Universi, në besim, duke mos e quajtur kompetente arsyen mbi entitetet absolute të tyre në Individualitetin hyjnor, parapëlqen të heshtë. Më tej, kjo pikëpamje që na e ofron neve konsiderata mistike, nuk bie në kundërshtim me pikëpamjen themelore, sipas së cilës Islami ka, për mendimin njerëzor, një përgjigje për çdo pyetje që mund të vijë ndërmend. Sepse kjo situatë cilësore, duke mos qenë një lënie jashtë fuqie (konkluzioni) të Individualitetit Hyjnor, është, prapëseprapë, një konkluzion sipas të cilit, Individualiteti Hyjnor nuk mund të konceptohet në mënyrë absolute.

Mbështetja kur’anore për të gjitha këto që thamë, është konkluzioni “Len terání” (mua s’mund të më shohësh) i dhënë kërkesës së Hz. Musait për ta vështruar dhe njohur Zotin me shfaqjen e Individualitetit të Tij, si dhe rrëzimi dhe humbja e ndjenjave nga ai profet i vendosmërisë së lartë përballë reflektimit në mal të një shfaqjeje të vogël të Individualitetit hyjnor. Kjo i ngjet, në botën tonë, lëshimit në një llambë elektrike 110 vatëshe të një tensioni, ta zëmë, një mijë vatësh, për pasojë, plasjes së saj, ashtu siç do të ndodhte që, nga reflektimi mbi tokë i shfaqjes së Indidualitetit Hyjnor, do të asgjësoheshin si rregulli i kësaj bote, ashtu dhe njohja njerëzore. Shembulli i kësaj në jetën njerëzore janë delirantët mistikë.

Në të vërtetë, delirantët mistikë janë persona me arsye të dobësuar për shkak të tërheqjes hyjnore, por, në botën e zemrës, pra, të ndjenjave, gjithmonë të lidhur pas Zotit. Edhe nëse për sa i përket jetës njerëzore, përgjithësisht kanë rënë në një gjendje të papëlqyeshme e të kritikueshme, për sa u përket vëzhgimeve dhe përceptimeve sentimentale, kanë kapërcyer shumë njerëz të zakonshëm. Në pikën ku kanë arritur, ata janë sikur vullneti dhe aftësia zgjedhëse, përceptimi dhe aftësia kuptuese t’u kenë rënë nën një tension të lartë që e kapërcen për ta mundësinë e lejimit. Ky është edhe njëri nga shembujt në jetën njerëzore të dobësisë përballë shfaqjes së Ihndividualitetit Hyjnor dhe të vërtetave të tjera të ngjashme.

Në Universin e trupëzuar me shfaqjet e atributeve hyjnore, njeriu paraqet një entitet të zgjedhur. Kjo cilësi e një qenieje me entitet të zgjedhur është e fiksuar me faktin që njeriu është e vetmja qenie e cila ka marrë pjesë nga të gjitha atributet hyjnore që përmbahen në Individualitetin Hyjnor, me përjashtim të atributeve “eternal” dhe “krijues”. Eshtë si rrjedhojë e kësaj që njeriu mbiquhet “krijesë e nderuar”. Gjithashtu, si rrjedhojë e ngjashmërisë mes Universit dhe njeriut për shkak se Universi është trupëzuar, po ashtu, nga sintezat e të gjitha atributeve hyjnore, Njeriu pranohet si “Esencë e Universit”. E njëjta e vërtetë, në letërsinë mistike ka rezultuar që njeriu të pranohet “Mikrokozmos”. Prandaj dhe poeti gjigant i Letërsisë së Divanit, Sheh Galibi, ka thënë:

Shihe me të mirë veten tënde se thelbi i gjithësisë je ti;

Njeriu, bebja e syrit të gjithësisë je ti…

Një përfundim i natyrshëm i tërë këtyre konsideratave, njeriu është i pajisur me shfaqje të kundërta, si e mira dhe e keqja. Kjo situatë cilësore që është domosdoshmëri e faktit që jeta e kësaj bote bart vetinë për të qenë një provë për njeriun, është një kriter themelor islam në analizën dhe vlerësimin e akteve njerëzore. Eshtë për këtë arsye që Islami nuk ia dedikon vetëm një faktori shkaqet që shtrihen nën sjelljet e njerëzve dhe nuk i shpjegon vetëm në një aspekt, por i mban parasysh së bashku të gjithë faktorët individualë dhe shoqërorë dhe të gjithë këtyre faktorëve u cakton një vlerë sipas gradës së rëndësisë që kanë.

Për shembull, filozofi hebre Frojd (1856-1939) zbuloi instinktin seksual, kuptoi vlerën dhe efektin e tij mbi personalitetin e njeriut dhe u përpoq ta shpjegojë jetën e njeriut të mbështetur vetëm mbi këtë shkak. Megjithëse ky konstatim i Frojdit nuk është i gabuar në nivelin më të ulët, më tej, për shkak të qëndrimit të pakufizuar të Frojdit në përgjithësim, ndërsa konstatimi i tij qe i drejtë në fillim, në fund mori një përmbajtje të gabuar. Frojdi shkoi gjer atje sa të pretendonte se i vetmi faktor, shkaku i vetëm dhe përfundimtar që shtrihet edhe nën sjelljet individuale, edhe nën sjelljet shoqërore, është instinkti seksual. Frojdi arriti të përçartej gjer atje sa ta shpjegonte çdo ngjarje, nga mëkimi i foshnjës me gji, gjer në luftërat mes shteteve, me nevojën dhe shtytjen e instinktit seksual. Nga ky aspekt, Frojdi është bartësi dhe mbrojtësi i një pikëpamjeje të mangët e të shtrembër e cila ia ul vlerën njeriut, e cila e rrëzon dinjitetin e njeriut nën nivelin e kafshëve, e cila e sheh njeriun vetëm si një strukturë biologjike dhe elementin sundues në këtë strukturë e shpjegon me një faktor të vetëm.

Kurse Islami s’ka të bëjë me gabime të tilla. Duke i pranuar të gjithë faktorët si pjesë të jetës, Islami i kufizon siç e vlejnë dhe i jep secilit vendin e vet pa u dedikuar rëndësi të tepërt, më shumë se ç’duhet. Ky shembull është i mjaftueshëm për ta rrokur entitetin edhe të pikëpamjeve të tjera filozofike të ngjashme. Sepse të gjitha sistemet jashtë Islamit janë produkte të njohjes njerëzore. Kjo njohje si dhe dituria si rezultat i saj, janë të kufizuar. Kurse dituria hyjnore, meqë përfshihet në esencën e fshehtë e të dukshme të të vërtetës, është e përkryer. Edhe sistemet  e parashtruara nga dituria njerëzore e mangët, logjikisht dhe domosdoshmërisht, në mënyrë të natyrshme, janë të dënuara të mbeten të pamjaftueshme në përballimin e nevojave të njeriut dhe në arritjen tek të vërtetat.

Sistemet jashtë Islamit i kanë dhënë peshë vetëm njërës: ose materies, ose idesë. Sistemet si kapitalizmi dhe komunizmi nuk e shohin anën shpirtërore të njeriut. Ato e konsiderojnë njeriun thjesht një strukturë biologjike, të zhveshur nga shpirti dhe vlerat ideore e moralo-shpirtërore. Kurse Islami që ka një pikëpamje dualiste, i trajton së bashku shpirtin me trupin. Edhe hebrenjtë dhe krishterët e ditëve të sotme nuk e kanë ruajtur dot ekuilibrin mes shpirtit dhe trupit dhe kanë rënë në një gabim të tmerrshëm që e rrënon njeriun, siç është dedikimi rëndësi të tepërt, më shumë se ç’duhet, domosdoshmërive materiale. Kurse Islami, duke ruajtur ekuilibrin botë dhe përjetësi, shpirt dhe trup, materie dhe ide, ka vazhduar të ecë në një rrugë të mesme.

Kështu, pra, përballë këtyre teorive moniste, Islami, duke mbajtur gjithmonë parasysh dy aspektet “pozitive-negative” të natyrës njerëzore, ka parashtruar një pikëpamje dualiste. Kjo pikëpamje dualiste, ashtu siç i pranon kundërshtitë (kontradiktat) gjatë shpjegimit të Universit, ashtu dhe shfaqet në vlerësimin dhe orientimin e jetës së njeriut. Me të vërtetë, besimtari e pranon jetën të ngritur dhe të qëndrueshme mbi kundërshtitë eventuale me caktim hyjnor. Ndërsa e ngarkon njeriun me përgjegjësinë e përpjekjes për fitoren e së vërtetës dhe të së mirës, Islami nuk e mban përgjegjës për moseliminimin e së keqes. Sepse në Islam është një e vërtetë e njohur se e keqja nuk mund të eliminohet ngaqë është një eveniment i krijimit dhe domosdoshmëri e natyrës. Ndërkaq, Islami vë urdhra dhe ndalime që e ulin në minimum efektin e evenimenteve negative dhe e ngrenë në maksimum efektin e evenimenteve pozitive, gjë që në Islam quhet “edukim”. Madje, jo vetëm te njeriu, por edhe në Univers, ideja për ta eliminuar në kuptimin absolut njërën çfarëdo prej cilësive kontradiktore, është absurde dhe një iniciativë e tillë do të thotë preokupim me diçka të kotë! Sepse çdo cilësi (kontradiktore), me aspektin e vet si pasqyruese e shfaqjeve të një apo disa emrave hyjnorë si dhe si një evenimet që përmbahet eternalisht në emrat hyjnorë dhe Individualitetin Hyjnor, është e paeleminueshme. Lufta midis të kundërtave është e varur vetëm e vetëm nga synimi i “shkëmbimit reciprok të njëpasnjëshëm të fitores së njërës dhe tjetrës anë”. Për shembull, sado që të jenë të fuqishëm, mohuesit dhe ateistët nuk munden ta asgjësojnë besimin (Islamin). Po kështu, edhe besimtarët ndodhen në të njëjtin pozicion ndaj mohimit dhe ateizmit.

Nga ana tjetër, meqë çdo qenie është e dënuar me vdekje, ndodhet në një ndryshim të vazhdueshëm ose nga përkryerja, në rënie, ose nga rënia, në përkryerje. Ky ndryshim është gradual dhe ka një nxitim ose afat të ndryshëm, të posaçëm për çdo qenie të çfarëdo kategorie. Në disa prej tyre, afati njihet në ndërrimin reciprok e të njëpasnjëshëm natë-ditë dhe dimër-verë. Kurse në disa, si në këmbimin reciprok e të njëpasnjëshëm të fitores mes besimit dhe mohimit, nuk mund të dihet, vetëm mund të ndjehet. Natyrisht, disa njerëz të cilët zotërojnë “dijen hyjnore”, përbëjnë përjashtim në këtë specifikë!